Iemand stuurde eind 2013 anoniem een brief over Operation Trojan Horse naar een gemeenteraadslid in Birmingham. Daarin werd een plan beschreven van islamisten die scholen zouden overnemen. De Trojan Horse (TH) brief, die al gauw een hoax bleek maar toch werd gelekt aan de pers, veroorzaakte veel onrust in media en had grote politieke gevolgen. Nadat in 2015 plaatselijke en nationale overheden onderzoek naar extremisme hadden afgerond, werd het antiterrorismebeleid van het land aangescherpt, werden alle scholen in het land verplicht om les te geven in wat de overheid ‘Britse waarden’ noemde en raakten onterecht beschuldigde leraren hun baan en carrière kwijt.
In de publieke opinie was de islamofobie hevig aangewakkerd en het idee bleef bestaan dat er toch iets aan de hand moest zijn geweest. Maar niemand had, in de media, tijdens de terrorisme-onderzoeken en verhitte toespraken over islamisering in het parlement ooit de vraag gesteld waar de brief, een hoax dus, vandaan kwam. Wie schreef de TH-brief? En waarom?

Podcast The Trojan Horse Affair (2022) begint met het verlangen van beginnend journalist Hamza Syed om de herkomst te onderzoeken van de mysterieuze brief die vanuit zijn geboortestad zoveel ophef veroorzaakte in Groot-Brittannië.
‘Let’s find out who wrote the Trojan Horse letter!’. De activistische Syed zoekt samenwerking met de ervaren podcastmaker Brian Reed en een zoektocht houdt beide reporters én mij tot het einde geboeid; ook al brengen de twee mannen een behoorlijk ingewikkeld verhaal. Ze schetsen de maatschappelijke context waarbinnen de TH-brief zoveel in gang zette, ze spreken met mensen die destijds betrokken waren, ze reflecteren op openbare documenten en interviewen personen die daaruit naar voren komen. 

In aflevering 2 (van 8) lijkt de vraag wat de TH-brief met vier nep-ontslagbrieven op Adderley Primary School te maken heeft nog vergezocht, maar algauw bevind je je als luisteraar midden in een verhaal, zo juicy als een complottheorie. Betrokkenen verdwijnen soms plotsklaps van de radar of blijken dingen te hebben achtergehouden. De reporters lijken op een gegeven moment zelfs het gevaar te lopen dat de Britse overheid hun materiaal confisqueert en de spanning stijgt ook tussen de twee journalisten onderling. Reed maakt ‘gewoon’graag een goed verhaal en Syed is zo emotioneel betrokken dat hij soms te veel vrijheid neemt als journalist, daardoor jaagt hij bronnen tegen zich in het harnas.

Eerst ben ik ontgoocheld. ‘They have used this letter. And on this hoax, they have built so much policy’, zei Tahir Alam, voormalig bestuurder van drie middelbare scholen in Birmingham, al in de allereerste aflevering. Duizelig ben ik ook. Het maakt dus blijkbaar niet uit of iets waar of authentiek is om enorme maatschappelijke gevolgen te hebben. Wat telt is wie wat gelooft en wie belang heeft bij vasthouden aan die waarheid. En dat wist ik ergens natuurlijk wel, maar in deze podcast blijkt de invloed van nepinformatie geen hypothese meer, maar echt waar.

De angst dat het gevaar uit de TH-brief waar kon zijn, overvleugelde het verlangen te weten of de aantijgingen in die brief wel klopten. Een nepbrief had kennelijk de kracht om alle scholen in Engeland een jaar later te verplichten om ‘fundamentele Britse waarden’ te promoten in het curriculum, wat praktisch inhield dat etnische minderheden ingeperkt werden in hun culturele expressie.

Zou er dan toch meer aan de hand zijn geweest, denk ik heel even. Zit hier misschien een geïnstitutionaliseerd islamofoob complot achter, mijmert mijn fantasie. Hoe waar is een waargebeurd verhaal dat door twee journalisten naverteld wordt?

Over het hoe en wat van het navertellen van waargebeurde verhalen ga ik – na een tip van een podcastmaker – te rade bij de podcast Shocking, Heartbreaking, Transformative (2024) van Jess Shane. Ze onderzoekt hoe zij op een meer ethische manier kan maken, door haar hoofdpersonen medezeggenschap te geven over het eindproduct, hun persoonlijke verhaal. Ze geeft hen regie door de podcast voor publicatie te laten horen en door hen te laten goedkeuren. 

Shane vertelt hoe ze de luisteraar aan haar podcast gekluisterd houdt met spannende persoonlijke verhalen, maar de beloofde medezeggenschap van de hoofdpersonen betekent in dit geval dat er in Shanes meeslepende versie van Judy’s werkelijkheid dingen weggelaten moeten worden, want uiteindelijk wil Judy toch niet dat het publiek bepaalde details weet. En voor mij was dit een eyeopener. Kennelijk tekenen mensen gewoonlijk een contract waarin ze afstand doen van het recht te mogen meeluisteren en meebeslissen over hoe ze worden geportretteerd.

Shane laat horen hoe ze audiomateriaal naar haar hand zet. In de originele opname van Ernesto in de backstage van een modeshow is het rumoerig en saai, door de uptempo catwalk-muziek die wordt toegevoegd lijkt het er ineens cool en hip. Shane’s commentaarstem zegt: ‘Everything you hear in your average documentary has been carefully curated and constructed from many more hours of recording with thousands of invisible internal cuts.’ In de eindmontage hoor ik niet eens hoe Shane met invisible internal cuts ongewenste woorden en klanken weghaalt in Ernesto’s beschrijving van wat hij draagt. Om, zo zegt ze zelf, zijn epische look te benadrukken.

Zonder Shanes podcast had ik me niet gerealiseerd hoe ingrijpend de werkelijkheid in podcast wordt vervormd, kan worden vervormd. Een podcast heeft niets te maken met een gesprek onder vier ogen, waarin iemand je in vertrouwen neemt. En zo zag ik het onbewust toch. Ook in een geschreven interview wordt die ene zin en het gestotter en ge-eh weggehaald, een volgorde verdraaid. En ook in audiozinnen wordt ontzettend veel geknipt en geplakt. Ik krijg slechts de woorden te horen die de podcastmaker nodig heeft voor een immersive verhaal.

Dat ene woord, dat de maker iemand door de montage wel/niet in de mond legt, kan een hele zin, het hele verhaal uit de context trekken. Een deel van het verhaal weglaten kleurt het beeld dat wordt geschetst of maakt het zelfs tot fictie. En dat kan, net als een nepbrief, grote gevolgen hebben.

Wat ik me opnieuw realiseer is dat ik als mediaconsument vaker vragen moet stellen over hetgeen ik beluister: Wie maakte dit verhaal? En waarom?

Jam van der Aa is een van de deelnemers aan Van A, naar B, naar Podcast, twee schrijflabs ontwikkeld door Domein voor Kunstkritiek en Podcastnetwerk om een gegronde kritiek voor podcasts en audioverhalen te stimuleren. Mediapartner is De Groene Amsterdammer, host is ILFU, presentatiepartner is OORZAKEN Festival. De schrijflabs worden financieel mede mogelijk gemaakt door de Gemeente Utrecht en het K.F. Hein Fonds. Lees ook de andere teksten van de deelnemers op de website van De Groene Amsterdammer en in dit dossier.