In Zomergasten toonde Femke Halsema een fragment uit de documentaireserie Fortuyn: On-Hollands. Te zien is hoe de aanslag op de Twin Towers doordreunde in de Nederlandse samenleving en een diepe kloof sloeg tussen moslims en niet-moslims. Ook Ronald Sørensen, medeoprichter van Leefbaar Rotterdamen tevens geschiedenisleraar op een zwarte school, komt aan het woord. “Mijn leerlingen stonden te juichen”, zegt hij verontwaardigd. “Het [de Islam, SB] is toch een manier van leven die ver van ons af ligt.” Beelden van een bekladde moskee en een uitgebrande islamitische basisschool begeleiden zijn woorden. Sørensen buigt zich naar de camera, zijn ogen priemen door het scherm. “Dat houdt in dat ze nooit zullen integreren, nooit onderdeel van onze samenleving kunnen worden.” Zijn statements en stem – het Rotterdamse accent, de stelligheid, de boze ondertoon – raken direct een achterkamertje in mijn geheugen. Ze brengen me terug naar de podcast Sør (2019) van Marjolijn van Heemstra, waar ik naast de boze politicus ook een andere kant van Sørensen leerde kennen. 

In deze podcast blikt Van Heemstra terug op haar schooltijd op het Wolfert College, een zwarte middelbare school in Rotterdam. In de jaren negentig had zij hier geschiedenisles van Sørensen, door zijn leerlingen amicaal ‘Sør’ genoemd. Van Heemstra herinnert zich hoe hij voor het raam stond en uitlegde dat je nooit de hele werkelijkheid ziet als je enkel door dat ene kozijn blijft kijken. “Je zult je in de ander moeten verplaatsen, van positie veranderen: een ander uitzicht kiezen.” Een hoopvolle maar verwarrende les, want niet veel later verruilde Sørensen zijn geschiedenislessen voor de politiek, waar invoelendheid plaatsmaakte voor fel anti-moslim sentiment. Zijn klaslokaal was het schoolvoorbeeld van een gefaalde multiculturele samenleving geworden. 

Van Heemstra zat in dat klaslokaal, maar zag iets anders. In deze podcast legt zij haar herinneringen naast die van Sør. Aan de hand van reflecties, beschrijvingen, mediafragmenten en gesprekken neemt ze de luisteraar in drie afleveringen mee langs verleden en heden. Ze haalt herinneringen op, bezoekt Sørensen thuis en keert terug naar haar oude school. Zo poogt ze te reconstrueren hoe zij en Sørensen van dezelfde tijd, op dezelfde middelbare school, een andere geschiedenis schreven: een sprookje en een slagveld. 

Twee decennia later belt Van Heemstra aan bij Sørensen, in een Rotterdamse achterwijk. “Kom binnen meid”, zegt Sørensen wanneer hij de deur opent. Zijn kat miauwt. Na koetjes en kalfjes legt Van Heemstra haar kaarten op tafel. Er volgt een pingpong van welles-nietes: Sørensen bestempelt Van Heemstra’s optimisme als jeugdige naïviteit, zij verwijt hem kortzichtigheid. Beiden spitten in het verleden, maar graven andere herinneringen op. Sørensen wapent zich met voorbeelden van uithuwelijking en geweld onder zijn leerlingen. Van Heemstra zet daar geslaagde carrières en saamhorigheid tegenover. De geschiedenisleraar en de leerling. In Van Heemstra’s woorden: de rechtse politicus tegenover de linkse theatermaker, de populist versus de gutmensch. 

In deze confrontatie gebeurt er veel in de onderstroom. Het medium ‘podcast’ nodigt uit om ook naar de emoties onder botsende woorden te luisteren: er is woede, frustratie, bezorgdheid… angst? Juist door het ontbreken van beeld, haalt audio deze ondertonen naar de voorgrond en betrekt de luisteraar emotioneel. Audio kanaliseert emotie: een stilte valt, een stem slaat over en woorden buitelen over elkaar heen. Sørensen stelt dat hij zocht naar verbinding met zijn leerlingen, maar werd belemmerd door hun ‘cultuur’. Van Heemstra werpt tegen dat hij deze verbinding juist zelf ondermijnde. Ik hoor onbegrip, ongemak en de onmacht om nader tot elkaar te komen. Een verhitte discussie overstegen door het geruis van de waterkoker en ondergraven door frustratie. In dit spanningsveld stelt Van Heemstra de vraag hoe emoties herinneringen kleuren. Welk sentiment zit er onder Sør’s woede? Wat bevindt zich in ‘de hartkamer van de uitbarstende vulkaan’? 

Weer miauwt de kat. “Pas op kat, anders zal ik m’n andere kant eens laten zien”, grapt Sørensen waarna hij hard lacht. “Ja, ‘minder, minder’ ga je dan schreeuwen”, kaatst Van Heemstra terug. De bulderende lach van Sørensen zwelt aan. “Minder gemiauw”, vult hij aan. Ondanks of misschien dankzij de hardheid, breekt de grap het ijs. Er wordt gelachen. Beide stemmen worden zachter. Eerst terughoudend, daarna openlijk, vertelt Sørensen over zijn jeugd. Hij beschrijft hoe hij altijd op zijn hoede moest zijn, dat hij zich bedreigd voelde. Van Heemstra luistert met aandacht. Als luisteraar krijg ik een glimp van ‘de hartkamer van de vulkaan’: naast een boze politicus spreekt nu ook een bange puber en een bezorgde burger. Deze meerstemmigheid geeft de ontmoeting tussen Sørensen en Van Heemstra diepgang. Dit is niet slechts een interview, maar een intiem portret. 

De kat die rond de politiek beladen keukentafel trippelde, vormde een ingang naar een gesprek over machteloosheid en angst. Deze thema’s komen ook terug in het fragment uit Fortuyn: On-Hollands. Halsema beschrijft hoe na 9/11, burgers in Nederland tegenover elkaar kwamen te staan en moslims een politieke zondebok werden. Angst voor ‘de ander’ werd de grondstof voor uitsluiting en is dat nog steeds. In de podcast Sør laat Van Heemstra de kracht horen van praten mét in plaats van over de ander. Het laat de waarde van toenadering horen, juist wanneer het schuurt. De intimiteit en huiselijkheid van het medium nodigen uit dichtbij te komen: plaats te nemen aan Sørensens keukentafel en mee te luisteren naar wat er onder het tapijt leeft. Sør is een podcast uit de oude doos, maar allesbehalve gedateerd. In de aanloop naar de verkiezingen waarin zondebokpolitiek opnieuw de boventoon voert, is Sør een pleidooi om te luisteren en met openheid door elkaars raam te kijken.


Selma Blanken is een van de deelnemers aan Van A, naar B, naar Podcast, twee schrijflabs ontwikkeld door Domein voor Kunstkritiek en Podcastnetwerk om een gegronde kritiek voor podcasts en audioverhalen te stimuleren. Mediapartner is De Groene Amsterdammer, host is ILFU, presentatiepartner is OORZAKEN Festival. De schrijflabs worden financieel mede mogelijk gemaakt door de Gemeente Utrecht en het K.F. Hein Fonds. Lees ook de andere teksten van de deelnemers op de website van De Groene Amsterdammer en in dit dossier.