In principe loopt een theater- of danscriticus niet voor het einde van een voorstelling weg. En de meeste literair recensenten lezen het volledige boek, voordat ze een vertaling maken van hun leeservaring naar hun kritiek. In de reflectie op podcasts is die mores vaak afwezig. Series worden geregeld per aflevering gelanceerd en de nieuwsgierigheid is het grootst bij de eerste twee of drie afleveringen.

Lieven Heeremans, van de populaire nieuwsbrief Lieven, heb je nog een podcasttip? is daarom meestal niet de eerste die een nieuwe productie tipt. Hij luistert namelijk eerst naar elke serie tot het einde. Dit vertelt hij ter introductie van zijn lezing op dag een van ons zomerlab podcastkritiek 2025 in Utrecht.

Dit geldt ook voor Stef Visjager, curator van NPO 1 en VPRO’s Parel Radio, een selectie van de mooiste radiodocumentaires en hoorspelen. We horen het Visjager zeggen in een gesprek na afloop van aflevering #217: over de onafhankelijke podcast Wie is Emmy? vanDaan Windhorst en Nikki Dekker. Deze podcast bestaat uit achttien afleveringen van meestal rond de drie kwartier. Er is ook een uitschieter van negentig minuten. Alles bij elkaar opgeteld veertieneneenhalf uur. Ze geeft toe dat ze er in eerste instantie tegenop zag alles te beluisteren maar dat ze ook blij is, nu ze de hele serie heeft gehoord.

In 2022 was Wie is Emmy? nog niet af. In ons zomerlab podcastkritiek van 2022 mochten wij een ruwe montage horen, een sneak preview. Pas in september kwam de eerste aflevering online. Onze schrijvers hadden geen idee waar de serie heen zou gaan en dat gold evenzeer voor de makers. De laatste aflevering is pas in januari 2023 gepubliceerd. Dit soort spannende, protocol-loze producties vraagt om trage kritiek. 

De zoektocht
Dat is precies waar we bij Domein voor Kunstkritiek voor staan. De opdracht die we onszelf voor dit tweede lab stelden is het duiden van het podcastlandschap, het ontwikkelen van nieuwe schrijfstemmen en het openbreken van hoe en wat er tot nog toe geschreven wordt. Wij denken dat elk kunstlandschap daar behoefte aan heeft. We willen niet alleen een netwerk, maar ook een vrijplaats zijn voor critici. 

Om bij het begin te beginnen, duiden we de vorm die volgens Heeremans alle andere dreigt te overwoekeren. De zoektocht. Omroepen, commerciële producenten en vrijgevestigde makers kiezen gretig voor dit format: een duidelijke beginvraag met een ongewis einde. De luisteraar wordt stap voor stap deelgenoot van de ontwikkeling van de maker en/of hoofdpersoon.

De terminologie
Er komen verschillende termen voorbij. Uit de literatuur, een lineaire structuur: een verhaal dat van begin tot einde verteld wordt, in chronologische volgorde. Uit de podiumkunsten, een open dramaturgie: een non-lineair verhaal, thematisch georganiseerd, intuïtief van samenhang. Of uit film en televisie, een super cut of turn recap: een snelle montage van eerder getoonde beelden.

Aan de hand van een lezing van Kurt Vonnegut, computerwetenschapper turned schrijver, bespreken we een hand vol Westerse vertelstructuren. Man in a hole, boy meets girl en Cinderella. Vonnegut maakte voor elke optie een grafiek. Deze grafieken houden rekening met onze behoefte aan een hoopvol begin en een happy end. Tussen de diverse hoogtepunten op de schaal zakt de grafiek op diverse wijzen naar beneden. 

In het vierde soort verhaal begint het personage slecht en eindigt nog veel slechter: als kakkerlak. Deze grafiek noemt Vonnegut: Franz Kafka. Hij zegt hierover, “this rise and fall is artificial, it pretents we know more about life than we do”. De meeste non-fictie verhalen ontwikkelen zich niet of nauwelijks. De meeste levens verlopen zoals in Hamlet: een flatliner. We zullen hier tijdens het lab geregeld op terugkomen. 

Sorry
We proberen Vonnegut’s theorie toe te passen op verschillende podcasts die we thuis beluisterd hebben aan de hand van vier vragen. Wat wordt er uitgepakt? Wat is het verhaalverloop? Wie is de verteller? En waar eindigt het, wat is de oplossing? 

De grootste betrokkenheid hoor ik in ons gesprek over het werk van Maartje Duin. Heeft Duin als verteller iets wezenlijks geleerd in De Plantage van onze voorouders? Of blijft haar ontwikkeling uiteindelijk vlak, zoals bij Hamlet? Heeft ze pech, dat de Black Lives Matter-beweging opkomt terwijl deze podcast gelanceerd wordt? Of geluk? Gaat het ons ver genoeg? Een deelnemer zegt: ‘Maartje kan geen sorry zeggen.’

Vorm en inhoud
We hebben het over luisteraars die boos worden als een set-up geen bevredigende inlossing krijgt. Podcastluisteraars zijn bijzondere mensen, ze gaan vaak een soort parasociale relatie aan met podcastmakers, zegt een van de deelnemers. Ze benoemt hoe actueel de klassenstrijd is in Mina en Mevrouw, maakt ons attent op het nieuws over Saints & Stars, een peperdure fitnessketen in Amsterdam, die haar schoonmakers op schandalige wijze blijkt uit te buiten. Had Duin de klassenstrijd binnen haar eigen familie in haar podcast niet veel verder kunnen openbreken? 

We hebben het over de diversiteit van vormen in de onderzoeksjournalistieke reeksen van Serial. Een Buddy cop in The Trojan Horse Affair van Hamza Syed en Brian Reed: twee vertellers met verschillende karakters en achtergronden. De essayistische, scenische benadering in The Retrievals van Susan Burton. 

Over hoe fris het is dat de recente brievenpodcast Liefste Lies, van Heleen Hummelen en Wieky de Boer, meerstemmig is. Wat de representatie in aflevering 1 waarin de eerste brieven uit een anoniem gedoneerde koffer worden voorgelezen in ons gezelschap losmaakt. Hoe troostend het is voor sommigen van ons dat een van de perspectieven op Lies, een van de manieren om naar haar te kunnen kijken, gegeven wordt door een jonge trans persoon, dat dit een reden kan zijn om verder te luisteren. Dan zit de eerste dag erop en nemen we afscheid. Over zeventien uur treffen we elkaar hier weer.

Publiceren
Het is niet moeilijk ons thuis te voelen in het kantoor van ILFU, Achter de Dom. Aan tafel onder hun torenhoge boekenkast, in de knusse binnentuin. Het festival nadert en achter een glazen scheidingswand wordt heel geconcentreerd gewerkt. Richting het koffiezetapparaat kruisen we zo onzichtbaar mogelijk de stafvergadering. 

In onze ruimte schuift Thomas Heerma van Voss aan. Omdat het de bedoeling is dat we over podcasts gaan publiceren staat dag twee in het teken van de vraag: wat is goede kritiek? Over die vraag ontstaat vaak verwarring. Wie ben ik om kritiek te geven? Wie is mijn lezer en hoeveel kennis heeft die, hoever kan ik inzoomen? 

Heerma van Voss zegt dat het schrijven van kritieken geen bijzaak voor hem is. Hij begon als vijftienjarige met het schrijven van een blog over hiphop. Duizend stukkenin een dode hoek van het internet, die niemand leest. Daarna gaat hij schrijven voor online muziekmagazine KindaMuzik. Als zestienjarige wordt hij plotseling omringd door een enthousiaste groep muziekliefhebbers tussen de twintig en dertig jaar. Hij leert als basisregel: gebruik nooit het woord ‘ik’ en vertelt over de meerwaarde van redactie. De ogen van een buitenstaander lezen altijd iets anders in je werk dan jij. 

Een ontmoeting
Uiteindelijk schrijft Heerma van Voss voor De Correspondent, de Volkskrant en De Groene Amsterdammer. Een goede kritiek, zegt hij, is altijd een ontmoeting. Een confrontatie tussen degene die luistert en wat er vervolgens gehoord wordt.

Dat elk verhaal een constructie is, die niet altijd recht doet aan een complexe werkelijkheid, geldt ook voor de kritiek. Wat ik ergens echt van vind, weet ik vaak na jaren eigenlijk nog niet, zegt Heerma van Voss. In de jaren zeventig had de literatuurkritiek een heel ander gewicht. Op woensdagmiddag om 15u renden alle schrijvers naar de kiosk om de recensies te lezen. Naast elkaar ging iedereen driftig op zoek. Critici waren persona. Maar wanneer is een boek goed? Dat is toch gewoon dat je door wilt lezen.

Het sturen
Een podcast heeft iets weg van een boek, omdat je zelf kan kiezen waar en wanneer je luistert, omdat je kan pauzeren en terugspoelen. Toch heeft het ook overeenkomsten met een theatervoorstelling of een bioscoopfilm, het heeft een spanningsboog, een tijdsverloop. Auditieve informatie verwerken we op een andere, vaak meer emotionele en associatieve manier dan tekst. Geluid komt op een andere laag binnen dan beeld. 

Een van onze deelnemers is zelf ook podcastmaker. Ik werk met een filmcomponist, zegt ze. Er zit zoveel tijd en energie in de details, de flarden, de intentie die daarachter zit. En in de ontwikkeling van de soorten muziek die we gebruiken. Ze vertelt ons over haar opname- en montageproces. Hoeveel er geknipt en geplakt wordt – wat je allemaal nog kan doen met een opname waar je in eerste instantie weinig enthousiast over bent. Ze zegt: ‘Ik denk dat mensen onderschatten in hoeverre audioverhalen sturen.’

Een tas
In de middag besluiten we opnieuw een podcast te luisteren, dit keer via onze eigen koptelefoons. We kiezen De verdwijners. Ook een werk van Duin, maar minder bekend dan haar series. Het is een opzichzelfstaande aflevering. Duin verdwijnt in dit werk als verteller zelf ook. Ze gebruikt geen woordenboek, haalt geen bronnen aan, is niet op zoek naar links of discours. Alle dingen die we in podcast zo gewend zijn – die doet ze heel erg niet. Ze krijgt er in 2017 de titel Meesterverteller voor van de Stichting Verhalende Journalistiek.

In onze korte teksten over deze podcast, en het gesprek dat daarop volgt, kunnen we nauwelijks uit de voeten met de statistieken van Vonnegut. We bereiden ons gezamenlijk denkkader uit met de Carrier Bag Theory of Fiction, een theorie van Ursula K. Le Guin. ‘Duin pakt hier geen koffer uit,’ zegt een van de deelnemers, ‘ze wandelt rond met een tas. Ze verzamelt inzichten over verdwijnen en wij mogen in haar tas kijken.’

In de drie dagen die volgen kiezen we elk een eigen invalshoek, een eigen podcast om op te reflecteren. We schrijven, schrappen en herschrijven. Over de chaos die het podcastlandschap is. Wat het betekent om naar ongemak te luisteren. We lachen, lunchen en stellen uit. 

Wat dat heeft opgeleverd lees je op de website van De Groene Amsterdammer waar de teksten eerder werden gepubliceerd als onderdeel van Het Groene Lab. Of lees de teksten hieronder in dit dossier.

Schrijvers en critici Anna van der Kruis en Thomas Heerma van Voss zijn begeleiders van de deelnemers aan Van A, naar B, naar Podcast, twee schrijflabs ontwikkeld door Domein voor Kunstkritiek en Podcastnetwerk om een gegronde kritiek voor podcasts en audioverhalen te stimuleren. Mediapartner is De Groene Amsterdammer, host is ILFU, presentatiepartner is OORZAKEN Festival. De schrijflabs worden financieel mede mogelijk gemaakt door de Gemeente Utrecht en het K.F. Hein Fonds.